Plezante Fazant

Romeins mozaïek

Wakker worden met zo’n vraag in je hoofd. Waarom hebben de Engelsen en wij een ‘t’ in het woord Fazant/Pheasant en de overige Europese talen niet? Kan ik daar een antwoord op vinden. De uitkomst van de speurtocht is niet eenduidig, maar ik stak in de tussentijd wel veel op over deze importvogel.

Even het taalkundige lijstje zonder ‘t’. Latijn: Phasianus colchicus D : Fasane F : Faisan Sp: Faisán It: Fagiano  Dk: Fasan Fins: Fasaani Noors: Fasan Zweeds: Fasan Hongaars: Fácán Russisch: фазан

Mannetjes en vrouwtjes

Eerst in de etymologie duiken dus. De oudste vermelding dateert uit 1287 ‘fasaen’ en ‘faysante’ (1300-1350). Er wordt onderscheid gemaakt tussen het mannetje – zonder t – en het vrouwtje – met t. Er is zelfs een meervoud ‘faisanz’, waarbij je je kunt afvragen of die z al niet naar een t begint te klinken. Een fazantenfokker vertelde mij dat de vrouwtjes het malst zijn en dus populair op tafel. Op 19^de-eeuwse boodschappenlijstjes zie je ook dat er om fazantenhennen wordt gevraagd. Het zou dus zo maar kunnen zijn dat óf het meervoud met de ‘z’ of de vrouwelijke vorm dominant zijn geworden. Faysanten word wellicht snel phesant qua schrijfstijl, en dan zijn er vast ook nog wel regionale verschillen. Dus zeker weten we het allemaal (nog) niet.  

Belasting 

Er zijn mooie citaten uit de 16^de eeuw, die vooral op de jacht en de handel (belasting!) slaan. De fazant behoort met de zwaan, reiger, roerdomp en dergelijke tot de ‘herenvogels’, alleen bestemd voor de jacht door en de dis voor de elite. Kijk maar naar de citaten uit deze plakkaten (met veel dank aan het Woordenboek der Nederlandse Taal, hoe zouden we zonder kunnen?).

Van elcker phesant …, calcoetschen Haen oft hinne, pauw oft pauwinne … vercocht wesende. ii stuyvers,   Placc. v. Brab. 2, 45 b [1570]. (Van iedere verkochte fazant, kalkoense haan of hen, pauw m/v twee stuivers.)  

Ende niemandt en sal inden Lande van Hollandt koopen ofte verkoopen eenige Hasen, Fesanen, Moer-hoenderen ofte Perdrijsen, Gr. Placaetb. 1, 1334 [1579]. (En niemand zal in het land van Holland enige haas, fazant, korhoenderen of patrijzen kopen of verkopen.)

In deze eeuw gebruiken we dus rustig phesant en fesanen door elkaar.

Frans wandkleed uit de Renaissance

Herkomst

Oorspronkelijk komt de fazant uit Georgië, langs de rivier die nu Rioni heet, maar in de klassieke tijd Phasis. Zodoende noemden de Grieken en Romeinen de vogel naar de rivier, Phasianus. En vandaar ontwikkelde de naam zich verder. Men beweert dat de vogels door Jason en zijn kornuiten (je weet wel, die van Het Gulden Vlies https://isgeschiedenis.nl/nieuws/jason-medea-en-het-gulden-vlies ) mee zijn genomen. De Romeinen kenden de vogel dus ook (zie plaatje) en de vraag is dus hoe ‘wild’ de fazant toen was. Eerder een hofvogel dan een verwilderd importexemplaar. Wanneer de vogel in Nederland kwam? Voor aanwezigheid in de Romeinse tijd is er dus géén aanwijzing. We zouden bij Karel de Grote kunnen gluren, maar botjes komen tot nu toe bij opgravingen pas in de 11^de en 13de eeuw voor. Ook in Duitsland zijn de sporen van later. Zie deze prachtige informatieve site https://www.rdklabor.de/wiki/Fasan

Herenvogels

De importvogel werd snel populair op de dis van de elite. Van alle vogels waren de fazanten en patrijzen vanwege hun lichte verteerbaarheid het meest gewaardeerd, lees ik in Vincken moeten Vincken Lokken, Ignaz Matthey, 2002 (pagina 260-261). De andere ‘herenvogels’zoals roerdomp, zwaan en reiger hadden dan weliswaar een hogere status, maar waren lang niet zo smakelijk. De fazant staat – net als de patrijs –  nog steeds op de dis, de andere vogels zijn van het menu afgevoerd.

Een recept vond ik het Engelse kookmanuscript the Forme of Cury (ca 1325). Eenvoudig en doeltreffend. Je kookt de vogels in goede bouillon met hele peper en flink wat gemalen kaneel. Zijn ze gaar, dan dis je ze op, maar eerst strooi je er ‘zoete poeder’ over, een specerijenmengsel zoals we nu ras al hanout kennen. Vrij zoet, vanwege de gemberpoeder, kaneel, kruidnagel, nootmuskaat en peper.